Jednym z powodów korzystania z rajów podatkowych jest unikanie i uchylanie się od podatków. Unikanie podatków polega na redukowaniu w sposób sztuczny odpowiedzialności podatkowej do takiego poziomu, w którym opodatkowanie jest najniższe.
Ma wówczas miejsce dopasowanie konkretnej sytuacji do sytuacji najkorzystniejszej dla podatnika.
Można też sztucznie ukształtować sytuację podatnika, dokonując np. pozornego podziału gospodarstwa rolnego pomiędzy członków rodziny właściciela. Można legalnie zmniejszyć rozmiary działalności produkcyjnej lub usługowej czy zmienić lokalizację.
Unikanie różni się od siebie w różnych krajach w zależności od przepisów prawa podatkowego, jakie w nich obowiązują. Wspólną cechą tego procederu jest natomiast wykorzystywanie możliwości w ramach istniejących przepisów, dzięki którym mniejsza jest zarówno odpowiedzialność podatkowa, jak i podatek:
1) dochód może być zamieniony w kapitał lub zyski kapitałowe dzięki wykorzystaniu mechanizmu dywidend;
2) płatność za towary lub usługi może być dokonywana efektywnie w formie pożyczek, czasami nieoprocentowanych;
3) wykorzystanie współwłasności prawnej, dochodów lub aktywów, które mogą być przekazane w ręce osoby korzystającej ze zwolnienia podatkowego lub opodatkowanej niższymi stawkami;
4) kapitał spółki może być gromadzony w formie pożyczek, dzięki czemu opodatkowanie jest mniej dolegliwe itp.
Uchylanie się od podatku jest zawsze działaniem nielegalnym, sprzecznym z prawem podatkowym. Może ono polegać np. na składaniu fałszywych zeznań podatkowych. Uchylanie się od opodatkowania jest z prawnego punktu widzenia przestępstwem, z którym wiąże się odpowiedzialność karna. Jest ono dokonywane w różnych formach i przy użyciu różnych metod.
Osoby fizyczne uchylają się od opodatkowania fałszując deklaracje podatkowe, składając nieprawdziwe zeznania, zatajając informacje podatkowe lub adresy zamieszkania. W wielu krajach zachodnich uchylanie się od opodatkowania następuje poprzez nadużycie przepisów regulujących wymianę pieniędzy.
Uchylanie przybiera podobne formy w różnych krajach. Najbardziej popularne wśród nich to:
- niezgłoszenie przez podatnika organom kontrolnym swojej obecności lub działalności w kraju, w którym przebywa lub wykonuje taką działalność;
- niezgłoszenie źródeł przychodu podlegających opodatkowaniu, dochodów lub zysków pomimo istnienia generalnego obowiązku dokonania takiego zgłoszenia;
- niewykazanie pełnej sumy dochodu podlegającego opodatkowaniu, zgłoszenie odliczeń od wydatków, które nie zostały poniesione albo zgłoszenie ich w rozmiarach wyższych niż zaistniały w rzeczywistości, bądź też dokonanie nie przysługujących odliczeń;
- odliczenia ulg z tytułu nie istniejących dzieci czy odliczenie amortyzacji z tytułu nie istniejących maszyn i urządzeń;
- niedokonanie wpłat do organów podatkowych podatków potrąconych od płac zatrudnionych pracowników.
Lista ta może być wzbogacona o dalsze pozycje. Wiele z wymienionych rodzajów uchylania się od podatków jest dokonywanych przy użyciu fałszywych rachunków czy dowodów płatności, fałszowania ksiąg podatkowych i ewidencji skarbowej.
Jednym ze sposobów unikania podatku we własnym kraju jest przemieszczenie działalności lub kapitału do innego kraju, dzięki czemu są one nie znane władzom podatkowym. Sprawdzanie informacji za granicą jest znacznie trudniejsze niż wewnątrz kraju. Zagraniczne dokumenty finansowe zawyżające koszty zakupu i zaniżające koszty sprzedaży mają szansę na większą akceptację niż podobne dokumenty krajowe. Łatwiej też udowodnić straty opodatkowanej działalności poniesione za granicą niż w kraju. Ponadto podatnik może skorzystać z możliwości przeniesienia się za granicę – do oazy podatkowej.
Mimo bezskutecznych prób stworzenia jednej definicji i ułomności istniejących terminów możliwe jest wyróżnienie czterech kategorii wykorzystania oaz podatkowych, od absolutnie legalnych – z punktu widzenia prawa podatkowego – do niedozwolonych, a nawet przestępczych.
Po pierwsze, może mieć miejsce korzystanie z oaz bez jakiejkolwiek motywacji finansowej, gdy chodzi o operacje podatkowe nie mające wpływu na podatki narodowe. Przykładem może być funkcjonowanie w oazie podatkowej banku amerykańskiego, który zostaje całkowicie opodatkowany przez Stany Zjednoczone.
Po drugie, możliwe jest wykorzystywanie oaz podatkowych korzystnie dla podatnika, a jednocześnie całkowicie zgodne z prawem. Przykładem może być zwolnienie z podatku udzielane spółkom na pewien okres w celu dokonywania określonych inwestycji, np. w krajach nieuprzemysłowionych, będących oazami.
Po trzecie, możemy mówić również o stosowaniu oaz w przypadku tzw. międzynarodowej strategii podatkowej (international tax training), która poszukuje najkorzystniejszych rozwiązań podatkowych dla indywidualnych osób fizycznych, spółek lub grup spółek. Działania te oparte są na wykorzystywaniu luk prawnych bądź administracyjnych bądź trudności w przepływie informacji i zawiłości procedury.
Po czwarte, za kategorię wykorzystania oaz możemy uznać oszustwo podatkowe, które jest działaniem przestępczym. Jest to akt, za pomocą którego podatnik usiłuje uchylić się od ciążącego na nim obowiązku w sposób niedozwolony, np. przez pominięcie deklaracji swych dochodów. Działania takie są niezgodne z prawem.
Techniki przeprowadzania operacji finansowych w oazach podatkowych są liczne i nie zawsze znane. Generalnie możemy wyróżnić trzy podstawowe sposoby wykorzystywania oaz podatkowych. Są to:
1) transfer zysków poprzez zaniżanie lub podwyższanie cen zakupu i sprzedaży towarów i usług oraz kosztów utrzymania;
2) zastosowanie spółki rotacyjnej;
3) nabywanie umownych korzyści (treaty shoping).