Podatek od nieruchomości – jeden z trzech podatków z ustawy z 1991 r. o podatkach i opłatach lokalnych, którego przedmiotem jest majątek – budynek, budowle i grunt nie związany z działalnością rolną lub leśną; w projektach jego zmiany planuje się upowszechnienie wartościowej podstawy opodatkowania nieruchomości, opartej o kataster nieruchomości. Wpływy z tytułu podatku od nieruchomości, podobnie zresztą jak i z pozostałych podatków majątkowych są stosunkowo pewne.
Dochody płynące z tego podatku nie są jednak elastyczne, gdyż nie łatwo wpłynąć w krótkim okresie na rozwój źródeł tego podatku, przy czym wydajność tych źródeł nie dostosowuje się do zmieniających się potrzeb gmin. Ponadto źródła podatku od nieruchomości są nierównomiernie rozłożone w przekroju gmin, co sprawia, że jest on szczególnie niedogodny dla gmin słabo zagospodarowanych.
W literaturze często postuluje się przeprowadzenie reformy podatku od nieruchomości, aby uczynić z niego nie tylko źródło zasilania budżetów gmin, lecz także instrument, którym organy gminne mogłyby się posługiwać w stosunku do wszystkich właścicieli i użytkowników, zarówno nieruchomości, jak i gruntów, wpływając na racjonalną gospodarkę w tym zakresie, rozpatrywaną z punktu widzenia interesów gminy. Podatek ten mógłby odegrać szczególną rolę w dużych miastach, w których z reguły występuje brak terenów i silna tendencja rozwoju budownictwa mieszkaniowego oraz różnych form działalności gospodarczej. Konstrukcję prawną tego podatku reguluje ustawa z 12 stycznia 1991 r., o podatkach i opłatach lokalnych (Dz. U. nr 9, poz.31 z późn. zm.).
Górne granice stawek określa bowiem corocznie MF, w drodze rozporządzenia. Kształt działania na obszarze działania gminy określa także uchwała rady gminy w zakresie dotyczącym stawek podatkowych oraz ewentualnych zwolnień z opodatkowania. Zgodnie z wyżej wymienioną ustawą obowiązek podatkowy w podatku od nieruchomości ciąży na osobach fizycznych, prawnych oraz jednostkach organizacyjnych nie mających osobowości prawnej, które pozostają w określonym stosunku prawnym do nieruchomości, w szczególności są jej właścicielami, posiadaczami samoistnymi lub zależnymi, a także zarządcami i użytkownikami wieczystymi nieruchomości.) Przedmiotem opodatkowania zgodnie z ustawą są budynki lub ich części, budowle lub ich części przeznaczone na działalność gospodarczą inne niż rolnicze lub leśne, lub grunty objęte tymi przepisami.
Cele wiązane z działalnością gospodarczą inną niż działalność rolniczą lub leśną, grunty pod jeziorami, grunty zajęte na zbiorniki wodne retencyjne lub elektrownie wodne.
Podstawą wymiaru w podatku od nieruchomości stanowi, bądź powierzchnia użytkowa budynków lub ich części, dla budowli ich wartość ustalona dla potrzeb amortyzacyjnych na dzień 1 stycznia roku podatkowego, lub w szczególnych przypadkach ich wartość rynkowa, natomiast dla gruntów powierzchnia ich gruntów. Stawki w tym podatku określa rada gminy (jak wspomniano wyżej). Wysokość stawek podatku od nieruchomości uzależniona jest od tego, jakiego przedmiotu opodatkowania stawki dotyczą, a także od tego, jaki jest charakter i przeznaczenie opodatkowanej nieruchomości. Stawki podatku w odniesieniu do budynków i gruntów są stawkami kwotowymi. Rada gminy określa wysokość stawek podatku od nieruchomości, z tym że podatek ten nie może przekroczyć rocznie:
1) od budynków mieszkalnych lub ich części – 0,46 zł od 1 m2 powierzchni użytkowej,
2) od budynków lub ich części związanych z działalnością gospodarczą inną niż rolnicza lub leśna, z wyjątkiem budynków lub ich części przydzielonych na potrzeby bytowe osób zajmujących lokale mieszkalne, oraz od części budynków mieszkalnych zajętych na prowadzenie działalności gospodarczej – 15,86 zł od 1 m2 powierzchni użytkowej,
3) od budynków lub ich części zajętych na prowadzenie działalności gospodarczej w zakresie obrotu kwalifikowanym materiałem siewnym – 7,38 zł od 1 m2 powierzchni użytkowej,
4) od pozostałych budynków lub ich części – 5,29 zł od 1 m2 powierzchni użytkowej,
5) od budowli – 2% ich wartości określonej na podstawie art. 4 ust. 1 pkt 2 oraz ust. 4-6,
6) od gruntów związanych z działalnością gospodarczą inną niż działalność rolnicza lub leśna, z wyjątkiem związanych z budynkami mieszkalnymi – 0,56 zł od 1m2 powierzchni,
7) od gruntów:
– będących użytkami rolnymi nie wchodzącymi w skład gospodarstw rolnych w rozumieniu przepisów ustawy z dnia 15 listopada 1984 r. o podatku rolnym (Dz. U. z 1993 r. Nr 94, poz. 431 i z 1994 r. Nr 1, poz. 3 i z 1996 r. Nr 91 poz. 409), wykorzystywanych na cele rolnicze – 0,05 zł od 1m2 powierzchni,
– pod jeziorami, zajętych na zbiorniki wodne retencyjne lub elektrowni wodnych – 3,09 zł od 1 ha powierzchni,
– pozostałych – 0,08 zł od 1 m2 powierzchni.
W podatku rada gminy może zastosować pewne zwolnienia. Podatek od nieruchomości nie jest konkurencyjny w stosunku do podatków uiszczanych do budżetu państwa. Uznawany jest on za najbardziej wydajny podatek lokalny.